sarma

BRUSSEL -- Na zijn regie voor Kaaitheater van Josse De Pauws Ward Comlez en Het kind van de smid (waaraan hij zelf meeschreef) vroeg Kaaitheater aan Peter Van Kraaij een nieuwe voorstelling te maken. Dat werd Exiles, het tweede stuk van James Joyce; het enige dat ooit gepubliceerd werd overigens.

Het stuk werd zelden opgevoerd: dialoogfragmenten met een sterk theoretische inslag bezorgden het de reputatie moeilijk speelbaar te zijn. Maar als je Van Kraaij's briljante cast aan het werk ziet, met Josse De Pauw als schrijver Richard Rowan, Frieda Pittoors als zijn geliefde Bertha. Tamar van den Dop als de vriendin Beatrice Justice en Jos Verbist als de vriend-journalist Robert Hand, krijgen zelfs die "moeilijke" stukken een grote helderheid en directheid. Het zijn onmisbare stappen in een stuk dat in deze regie een adembenemende psychologische finesse krijgt.

In het stuk zien we de schrijver Richard Rowen en zijn geliefde Bertha, net enkele maanden terug in Ierland na een negen jaar lange ballingschap in Italië. Die ballingschap heeft, zo wordt duidelijk, alles te maken met de weigering van de schrijver om zich te onderwerpen aan enige band met zijn familie, met de moraal, met zijn land. Die weigering van elke band maakt het hem ook onmogelijk te aanvaarden dat iemand anders, zoals Bertha, zich aan hem bindt en schenkt. De schrijver wil als het ware de hele wereld vanuit en rond zichzelf construeren. Met kleine hints in de regie wordt deze werkelijkheid, dat we het hele verhaal eigenlijk vanuit het hoofd van de schrijver, als een constructie van de schrijver, kunnen zien aangegeven.

Rowan gaat bijzonder ver in deze drang. Als hem op een bepaald ogenblik duidelijk wordt dat zijn vriend Robert Hand naar de gunst van Bertha dingt, drijft hij haar, als een duivelse regisseur van zijn eigen verraad, in zijn armen. Parallel, al geeft hij dat niet toe, verraadt hij op een bepaalde manier zijn vriend en zijn geliefde met de nicht van Robert, Beatrice Justice.

Tussendoor krijg je ook in flarden een inzicht in de wijze waarop de schrijver ondanks zijn vrijheidsdrang, in zijn eigen leven niet kan ontkomen aan wat hem voorafging. In de verhouding met zijn kind bijvoorbeeld zie je na enige tijd een onthutsende reconstructie van zijn verhouding met zijn ouders. Er ontstaat een bijna sadistisch spel van mensen die zonder enige terughoudendheid in elkaars psyche beginnen te rotzooien. Onderliggend voel je ook de wanhoop van de schrijver om echt vat te krijgen op die psyche van de anderen. Dit portret van onlesbare lust in psychisch geweld doet ook nu nog onthutsend actueel aan.

Bokswedstrijd

Peter Van Kraaij ging voor zijn regie niet over een nacht ijs. Vooraf werd van het nieuwe stuk een nieuwe vertaling gemaakt door Joyce-specialist Geert Lernout; in verschillende leessessies werd de vertaling in samenspraak met de regisseur en de acteurs verder bijgesteld. Die intensieve voorbereidende arbeid is de voorstelling duidelijk aan te zien: elk woord, elke repliek, elk gebaar wordt gewogen en heel precies geplaatst. De speelstijl is pscychologisch-realistisch zeker, maar een genre-cliché wordt dat niet.

Je krijgt het gevoel naar een verbale bokswedstrijd te kijken, zo sterk investeren de acteurs in de gemene uppercuts en slagen onder de gordel die ze elkaar toedienen. De acteurskeuze van Van Kraaij heeft trouwens iets van een subtiele typecasting. In Josse De Pauw, als de schrijver die ook de plot van het echte leven -- de ontrouw van zijn geliefde Bertha en het verraad van zijn vriend Robert -- volledig manipuleert herken je de man en de schrijver die je ook in eerdere voorstellingen bedachtzaam zijn woorden zag zoeken.

Dat geeft een ongebruikelijke "psychologische dikte" en precisie aan de figuur die hij neerzet. Die precisie is onontbeerlijk, want het is daardoor pas dat de vele spiegelingen en de onderhuidse betekenisverschuivingen van woorden als liefde, vrijheid, hartstocht, die als het ware terloops in de verhaalstructuur ingewerkt zijn, duidelijk worden. Het stuk reveleert veel van wat bij een voorafgaande lezing slechts vaag aanwezig is.

In het Luna-theater, tot 13 november; daarna op verschillende plaatsen in België en Nederland.